شالوده و بنیاد اساسى اخلاق اسلامى، توجه دادن انسان به شرافت و کرامت ذاتى خویش است:
به راستى ما فرزندان آدم را کرامت بخشیدیم (گرامى داشتیم) . و آنها را بر بسیارى از آفریده هاى خود برترى آشکار دادیم.[1] خودآگاهى و توجه به اینکه انسان موجودى عِلْوى و برتر است و گوهرى ارزشمند و بى مانند در خود دارد، او را- به دلیل حبّ ذات- به حراست و پاسدارى از کرامت ذاتى خویش فرا مى خواند و به سوى ارزشهاى متعالى اخلاق سوق مى دهد:
اکرِمْ نفسَک عن کلِّ دنیةٍ فإنّک لن تَعتاضَ بما تَبذل مِن نفْسک عِوَضاً.[2]
دامان نفس خود را از هر پستى پاکیزه دار! زیرا در مقابل آنچه از گوهر نفس خود مى بخشى، بهایى دریافت نمى کنى.
«من واقعى» انسان، چون از جنس حقیقت و برخوردار از قداست آسمانى است و از چشمه قدرت و علم و آزادى نیوشیده است، با کذب و ناراستى، اسارت در طبیعت و پستى و دست و پا زدن در جهل و ذلت و شهوت ناسازگار است و از همین رو انسان هوشیار از هرگونه رذایل اخلاقى که با عزت و غیرت او منافات داشته باشد، بیزار است.[3]
در مقابل، کسى که احساس زبونى و فرومایگى کند و شرافت شگرف خویشتن را باور نداشته باشد، از ارتکاب هرگونه رفتار ناپسند اخلاقى باکى ندارد:[4]
مَن هانت علیه نفسُه فلا تأمَنْ شرَّه.[5]
کسى که خودش را بى مقدار مى داند، از شرّ او ایمن مباش.
توضیح این مطلب از نظر روانشناسى هماهنگى یا عدم هماهنگى با خودپنداره فرد است:
. اگر من مرتکب عملى بى رحمانه و ابلهانه شوم، عزّت نفس من مورد تهدید قرار مى گیرد؛ چه، آن عمل ذهن مرا متوجه این امکان مى سازد که من شخصى بى رحم و ابلهم. از میان صدها آزمایش که از نظریه ناهماهنگى ملهم شده اند، روشن ترین نتایج در موقعیت هایى حاصل شده اند که به عزّت نفس شخص مربوط بوده اند؛ زیرا همانطور که انتظار مى رود افرادى که عزت نفس بالایى دارند، اگر به نحوى ابلهانه یا بى رحمانه رفتار کنند، بیش از دیگران احساس ناهماهنگى مى کنند. حال اگر شخصى عزت نفس پایینى داشته باشد، چه پیش مى آید؟ چنین شخصى اگر مرتکب عمل ابلهانه یا غیراخلاقى شود، احساس ناهماهنگى زیادى نمى کند . از سوى دیگر شخصى که عزت نفس بالایى دارد، احتمالًا بیشتر در مقابل وسوسه ارتکاب یک عمل خلاف مقاومت مى کند؛ زیرا رفتار خلاف، ناهماهنگى بیشترى در او بوجود مى آورد.[6]
بنابراین یکى از روشهاى تربیت اخلاقى، تکریم شخصیت است؛ یعنى انجام دادن امورى که به باورِ ارزشمند بودنِ خود یا متربى بینجامد.
آدلر[7] مبدع روانشناسى فردى، احساس حقارت یا کهترى را اساس نظریهاش قرار داده آن را علّت و منشأ تقریباً تمام رفتارهاى غیرعادى (نابه هنجار) مى داند:
احساس حقارت و عقده حقارت، مانند رشته نخ رنگینى در تمام حالات اختلال روانى کشیده شده است. یک کودک عصبى یا بى استعداد، بزرگسالى فاقد نیروى تعادل روانى است.
ادامه مطلب
درباره این سایت